[Review] Sách: Sapiens – Lược Sử Loài Người

Sapiens là một quyển sách kỳ lạ. Một quyển sách mà từng câu chữ tuôn ra lại gợi lên những hình ảnh vô cùng sống động, hệt như một thước phim tài liệu chiếu chậm của đài BBC, về một giống loài ưu tú đã thống trị mặt đất suốt hai triệu năm qua – loài Homo Sapiens.

Là một người không thường tìm hiểu chuyên sâu về lịch sử, thực sự tôi đã hơi chần chừ khi quyết định đọc quyển sách này, dù biết rằng đây là một quyển best-seller trên toàn thế giới và được nhiều nhân vật có tầm ảnh hưởng ca ngợi. Nếu không nhờ cơ duyên được một người bạn tặng sách, có lẽ tôi đã vô tình bỏ qua quyển sách thú vị này.

Trái với quan niệm cố hữu về sách lịch sử chỉ là những sự kiện theo dòng thời gian, khô khan và bất di bất dịch, tôi hoàn toàn bị bất ngờ về cách tác giả Yuval Hahari dẫn dắt người đọc qua từng giai đoạn phát triển của loài người dưới những góc nhìn đầy mới mẻ thách thức, cũng như những câu hỏi gợi mở mang tính triết học. Có thể nói hiếm có một quyển sách non-fiction nào khiến tôi có thể đọc một cách say sưa đến vậy, bởi cách đan cài khéo léo của tác giả về các chủ đề nhân quyền, kinh tế, chính trị, tôn giáo, văn hóa, khoa học, quân sự, cùng những lời bình luận hóm hỉnh, khiến Sapiens đem đến cảm giác gần như là một quyển truyện Thần Thoại Hy Lạp phiên bản tả thực cho văn minh nhân loại.

Đối với nhiều học giả, Sapiens nhận khá nhiều chỉ trích vì tính giản lược và thiếu toàn diện của nó. Tuy nhiên, theo tôi đó cũng chính là điều khiến Sapiens thành công, vì rõ ràng đại bộ phận chúng ta đều không quá mặn mà với việc thu nạp những kiến thức hàn lâm. Sapiens thu hút, chính xác là bởi cách tác giả đưa lịch sử trở thành những mẩu chuyện gần gũi dễ tiếp cận cho đại đa số người đọc, dù rằng phương pháp này có những hạn chế nhất định về mặt học thuật, nhưng không thể bàn cãi rằng nó thực sự đã thay đổi quan điểm của tôi về dòng sách lịch sử nói chung, và cho phép tôi nhìn nhận rõ ràng hơn về vai trò của lịch sử đối với sự phát triển của mỗi cá nhân.

Có vô số những ngã rẽ đã có thể xảy ra trong lịch sử, cũng có những sự thật hiển nhiên có lẽ nên được chất vấn. Lịch sử luôn tràn đầy những khả năng, đầy bất ngờ và khó lòng tiên liệu, nhưng đồng thời cũng tuân theo những định luật vận hành nhất định mà ở chính thời khắc đó chúng ta hoàn toàn không nhận ra. Việc ý thức sâu sắc những động lực đang định hình xã hội hiện tại sẽ cho phép ta suy ngẫm thấu đáo hơn về những sự lựa chọn mà chúng ta đang phải đối diện. Và đó có lẽ cũng chính là mục đích lớn nhất của tác giả khi đặt bút viết Sapiens – khơi gợi niềm say mê của số đông đối với lịch sử, để từ đó chúng ta, với tư cách giống loài, sẽ cùng tranh luận, tìm hiểu, và có những quyết định sáng suốt cho tương lai.

Không giống như vật lý hay kinh tế, lịch sử không phải phương tiện để đưa ra những dự đoán chính xác. Chúng ta nghiên cứu lịch sử không phải để biết tương lai, mà để mở rộng chân trời hiểu biết của mình, để hiểu rằng tình trạng hiện nay của chúng ta không phải do tự nhiên, cũng không phải do tất yếu, và kết quả là có nhiều lựa chọn hơn mình tưởng.

Sapiens: Lược Sử Loài Người

Quay lại chủ đề chính của quyển sách, bàn về sự phát triển của loài người, bất cứ ai biết về học thuyết tiến hóa của Darwin đều biết rằng loài người chúng ta hiện nay thực chất cũng chỉ là một loài động vật và cũng trải qua một quá trình tiến hóa kéo dài cả triệu năm. Tuy nhiên, có lẽ đa phần chúng ta đều khó lòng cảm nhận bất kỳ mối dây liên kết nào giữa xã hội loài người hiện tại và những người tối cổ tổ tiên chúng ta đã có mặt cách đây hai triệu năm. Chúng ta lại càng ít bận tâm về việc chúng ta không phải là “con người” duy nhất từng sống trên trái đất này. Một trăm nghìn năm trước, Homo Sapiens (“Người tinh khôn”) cũng chỉ là một trong nhiều giống người thuộc họ Homo, cùng đấu tranh để sinh tồn, và tất cả đều chỉ đứng ở vị trí giữa trong chuỗi thức ăn, bị săn đuổi bởi những kẻ săn mồi lớn hơn. Nếu xét về mặt sinh học, nhiều đặc điểm cơ thể của Homo Sapiens có thể còn được xem là thua kém hơn so với người anh em Homo Neanderthal. Vậy điều gì đã khiến Sapiens vươn lên vị trí độc tôn như ngày hôm nay, trong khi những “con người” khác đã hoàn toàn bị xóa sổ?

Câu trả lời của tác giả cũng chính là tiền đề dẫn dắt chúng ta xuyên suốt chặng đường phát triển của nhân loại. Theo Harari, cách đây bảy mươi nghìn năm, loài Homo Sapiens đã trải qua một cuộc cách mạng vô cùng quan trọng, và đây cũng chính là động lực đưa con người chỉ trong một thời gian ngắn ngủi đã vươn lên đứng đầu chuỗi thức ăn cũng như thay đổi toàn bộ hệ sinh thái đã tồn tại trước đó cả hàng triệu năm. Đó chính là Cách Mạng Nhận Thức – có một sự biến đổi nào đó đã cho phép Homo Sapiens có khả năng nghĩ và truyền tải thông tin về một thực tế tưởng tượng, những thứ nằm ngoài phạm vi của 5 giác quan, điều mà không giống loài nào khác từng làm được. Chính nhờ cuộc cách mạng này, mà con người có khả năng hợp tác với nhau trên diện rộng, từ đó tạo nên những tổ chức phức tạp và những mô hình hành vi mà ngày nay chúng ta gọi là văn hóa.

Không bàn tới tính đúng sai, đây là một trong những tư tưởng để lại ấn tượng mạnh mẽ nhất đối với tôi trong toàn bộ cuốn sách. Trước đây tôi vẫn luôn cảm thấy lấn cấn khi nghĩ về sự phát triển của loài người dưới góc nhìn sinh học thuần túy theo như thuyết tiến hóa Darwin, nhưng thật khó để xác định lí do cho việc đó là gì. Rõ ràng những gì chúng ta biết về sự phát triển của cấu tạo cơ thể, gen, hoóc-môn, v.v dường như cũng không đủ giải thích tại sao chỉ có Homo Sapiens là tiến hóa còn những “con người” kia thì không. Hơn nữa, có lẽ đa phần chúng ta đều cảm thấy, ngoài bằng chứng về các mã gen giống nhau, chúng ta không còn điểm chung gì với những Homo Sapiens sống bầy đàn chẳng khác gì các loài vật khác ngày xưa.

Việc tác giả chỉ ra Cách Mạng Nhận Thức như là cột mốc để lịch sử tuyên bố độc lập với sinh học cho phép tôi nhìn nhận mọi thứ một cách rõ ràng và hệ thống hơn. Cho tới trước Cách Mạng Nhận Thức, hành động của con người có thể được giải thích trong phạm vi sinh học, nhưng sự phát triển sau đó đòi hỏi một mô phạm khác đi sâu vào sự tương tác của các ý tưởng mà con người có khả năng nghĩ ra. Và cũng chính điều này khiến tôi cảm nhận được sợi dây liên kết xuyên suốt lịch sử giữa xã hội chúng ta ngày nay và những xã hội khác đã từng tồn tại trong bảy mươi nghìn năm lịch sử này. Tất cả chúng ta đều chịu sự chi phối của những niềm tin tập thể.

Trên nền khái niệm về Cách Mạng Nhận Thức, tác giả tiếp tục diễn giải về cách con người phối hợp với nhau với quy mô lớn dựa trên những “trật tự tưởng tượng” để chuyển mình từ xã hội săn bắt hái lượm lên xã hội nông nghiệp, và tiếp tục mở rộng phạm vi hợp tác để trở thành công dân toàn cầu thông qua ba trật tự phổ quát: kinh tế, chính trị, và tôn giáo. Tác giả đã đưa ra rất nhiều góc nhìn mới mẻ, trong đó có những nhận định thật sự khiến tôi phải suy ngẫm.

Một trong số đó là về việc nhận thức các “trật tự tưởng tượng” đang định hình cuộc sống chúng ta và tính đúng đắn của nó, cũng như những nỗ lực để duy trì trật tự này. Ngày nay, chúng ta rất dễ dàng chấp nhận về bình đẳng giữa các dân tộc và giới tính, thế nhưng cách đây chỉ vài thế kỷ, nó gần như là một thứ hoang đường. Theo một số lý lẽ mà tác giả đưa ra, các trật tự này không mang tính khách quan, nhưng được đặt ra vì xã hội đã thực sự tin tưởng nó sẽ giúp toàn xã hội vận hành hiệu quả và tốt đẹp hơn. Cách lý giải này của tác giả, tuy rằng gây tranh cãi vì nó đã bỏ qua phạm trù đạo đức và khiến chúng ta cảm thấy hoang mang về sự hợp lý của hệ thống niềm tin chúng ta đang có, nhưng một mặt nào đó nó cũng ngầm cho ta biết những sự kỳ thị chủng tộc, tôn giáo, hay phân biệt giới tính, hoàn toàn có thể bị thay đổi. Và để có được sự thay đổi này, chúng ta cần sự chung tay của một tổ chức phức hợp rất lớn, mà mỗi người chúng ta, tuy nhỏ bé, nhưng đều là một mắt xích quan trọng để làm nên sự thay đổi này.

Tôi cũng đặc biệt thích cách tác giả phân tích về tiền như là “một hệ thống phổ quát nhất và hiệu quả nhất của sự tin cậy lẫn nhau từng được phát minh ra”. Đúng như tác giả chỉ ra, chúng ta có thể tin tưởng những thứ hoàn toàn khác nhau, nhưng có lẽ chỉ riêng niềm tin về tiền như là một phương tiện trao đổi cần thiết, là đồng nhất bởi tất cả mọi người, và vượt qua các khoảng cách về văn hóa, giới tính, chủng tộc. Tiền đem đến một sức mạnh hợp tác to lớn trong phạm vi toàn cầu, trừ phi bạn có thể sống một mình và tự cung tự cấp toàn bộ nhu cầu của cuộc sống. Tuy nhiên, chúng ta cũng không nên bỏ qua sự đe dọa của tiền lên những giá trị nhân văn khác, khi mà các lực thị trường ngày càng có khả năng lấn át những niềm tin “vô giá” như danh dự, lòng trung thành, đạo đức, và tình yêu.

Cách Mạng Nhận Thức đã xây dựng nên khung sườn văn hóa cho loài người, nhưng để văn hóa được củng cố và phát triển, lịch sử cần thêm một mảnh ghép nữa, và đó chính là Khoa Học. Theo lập luận của của tác giả, những nghiên cứu khoa học ngày nay đang chịu sự chi phối phần lớn lớn bởi các mục đích chính trị và kính tế, mà cụ thể chính là chủ nghĩa đế quốc và chủ nghĩa tư bản. Tôi đánh giá cao việc tác giả nêu ra sức mạnh to lớn làm thay đổi thế giới của khoa học, nhưng đồng thời cũng chỉ ra bản chất trung dung của nó, bởi một lần nữa điều này nhắc nhở cho chúng ta rằng, chúng ta cần chịu trách nhiệm cho những hướng đi của khoa học trong tương lai.

Xuyên suốt quyển sách, có một chủ đề hay được tác giả lặp đi lặp lại, đó là việc gia tăng của sức mạnh tập thể không đi kèm với sự hạnh phúc của mỗi cá nhân, được dẫn chứng bởi rất nhiều những tội ác và bất công xã hội xảy ra trong lịch sử. Với tư cách giống loài nói chung, rõ ràng chúng ta đang tận hưởng những tiện nghi chưa từng có, cũng như đang sinh sôi nảy nở và sản xuất ra số lượng hàng hóa với tốc độ vượt bậc chỉ trong một thời gian ngắn ngủi. Tuy nhiên, khoảng cách giàu nghèo thì như càng nới rộng ra, và rất nhiều cá nhân vẫn phải sống trong trong những điều kiện ngặt nghèo như là một hệ quả tất yếu của hàng ngàn năm chịu bóc lột giai cấp. Chúng ta không thể thay đổi quá khứ, nhưng tôi tin rằng, bằng cách sử dụng khoa học đúng đắn, chúng ta hoàn toàn có thể phát triển giống loài mà ở đó hạnh phúc của mỗi cá nhân vẫn được đảm bảo, cũng như không gây tác động tiêu cực đến những hệ sinh thái khác. Ngày nay, chúng ta đã có những bước thành công trong việc khai phóng những nguồn năng lượng mới, cũng như gây dựng lại được một số hệ động thực vật đang trong nguy cơ tuyệt chủng, vậy thì niềm tin kia chắc cũng không hoàn toàn là viễn vông đâu nhỉ?

Sapiens là một quyển sách rất đáng đọc và nghiền ngẫm nhiều lần, không chỉ vì lượng kiến thức phong phú mà nó đem lại, nhưng còn vì những câu hỏi về trách nhiệm mà nó gợi lên cho mỗi chúng ta. Liệu rằng chúng ta đã thực sự ý thức về ảnh hưởng của ta lên các loài động vật anh em và những hệ sinh thái xung quanh chưa? Liệu rằng chúng ta đã có những hành động gì để xóa bỏ những hệ tư tưởng đầy rẫy bất công từ quá khứ nhưng vẫn đang tồn tại như một sự thật hiển nhiên?  

 “Chúng ta mạnh mẽ hơn bao giờ hết, nhưng gần như không biết làm gì với sức mạnh đó.”

Sapiens: Lược Sử Loài Người

Theo ý kiến cá nhân tôi, quyển sách sẽ trọn vẹn hơn nếu tác giả khai thác thêm khía cạnh nghệ thuật và triết học, vì đây cũng là hai phạm trù lớn có phần tác động không nhỏ đến sự phát triển của lịch sử. Tuy nhiên, rõ ràng việc gói ghém trăm nghìn năm lịch sử nhân loại trong một quyển sách vỏn vẹn tầm năm trăm trang không phải là một nhiệm vụ dễ dàng, và chỉ riêng việc chọn lọc thông tin để có thể lôi cuốn người đọc từ đầu tới cuối đã là một thành công đáng ngưỡng mộ của tác giả.