Sau khi kết thúc Sapiens: Lược Sử Loài Người, mình tiếp tục tìm đọc cuốn Homo Deus của Harari để xem tác giả có những dự đoán thế nào tương lai nhân loại. Và mình không khỏi tiếp tục bị ấn tượng bởi cách tác giả khéo léo xâu chuỗi lượng thông tin khổng lồ để dẫn dắt người đọc đến các khả năng có thể xảy ra, đi từ những chính những gì chúng ta đã và đang làm trên thế giới này.
Không như những quyển tiểu thuyết khoa học viễn tưởng dựa trên trí tưởng tượng phong phú của con người, Harari phác thảo ra những chiều hướng tương lai hoàn toàn có cơ sở bằng cách đào sâu hơn vào những niềm tin đã giúp con người nhào nặn nên xã hội hiện tại ngày nay. Tuy là tương lai, nhưng lại được xây dựng trên quá khứ và hiện tại.
Tiếp nối phân tích của tác giả trong Sapiens về việc xã hội được xây dựng dựa trên những những “trật tự tưởng tượng”, đến với Homo Deus, tác giả lại tiếp tục khai thác sâu hơn về cách con người thay đổi quan niệm về ý nghĩa và mục đích của sự sống xuyên suốt dòng lịch sử.
Nếu ngày xưa con người chúng ta đặt niềm tin vào thần linh, vào sự thiêng liêng của linh hồn, để định hướng cuộc sống; thì ngày nay chúng ta lại xem cảm nghiệm cá nhân và quyền mưu cầu tự do hạnh phúc là nền tảng cho mọi hành động.
Các hệ thống niềm tin này được tác giả nhìn nhận như các niềm tin “tôn giáo” với đầy đủ 3 vế, bao gồm “đánh giá đạo đức, tuyên bố xác thực, và các chỉ dẫn thực tế”. Harari có những biện luận rất sắc sảo để củng cố khái niệm “tôn giáo” mở rộng này, và mình nghĩ đó là một cách diễn giải khá thuyết phục để giải thích sự vận động của xã hội.
Tôn giáo là bất cứ câu chuyện toàn diện nào gán tính hợp thức siêu phàm lên luật lệ, tiêu chuẩn, và giá trị của con người. Nó hợp thức hóa các cấu trúc xã hội của con người bằng cách biện luận rằng chúng phản ánh các luật lệ siêu phàm.
Theo đó, tôn giáo không nên chỉ được hiểu là niềm tin vào các thế lực siêu nhiên thần thánh. Nếu xét về bản chất, chủ nghĩa tự do, chủ nghĩa cộng sản, hay thậm chí là chủ nghĩa phát xít, cũng có thể được xem là tôn giáo, bởi chúng đều đưa ra những bộ luật, tín điều mà những người tin theo xem là những luật lệ đạo đức siêu phàm. Chỉ khác là thay vì tôn thờ một đấng sáng tạo như trong đạo Chúa hay các quy luật tự nhiên như đạo Phật, thì những chủ nghĩa kia tôn thờ con người và xem các trải nghiệm của con người là điều tạo nên ý nghĩa cho vũ trụ này.
Những ai đã từng nghiên cứu qua triết học có lẽ sẽ không quá xa lạ với tiến trình phát triển của các tư tưởng này, đặc biệt là về sự lên ngôi của chủ nghĩa nhân văn, khởi nguồn từ thế kỷ 19 và thống lĩnh cho đến tận nay. Tuy nhiên, không chỉ dừng lại ở phạm trù triết học, Harari còn chỉ ra cho chúng ta thấy sự tương quan sâu sắc giữa các hệ thống niềm tin “tôn giáo” ấy và ảnh hưởng của chúng lên mọi mặt của đời sống, từ khoa học, nghệ thuật đến kinh tế, chính trị.
Trong đó, mình đặc biệt ấn tượng với phân tích của tác giả về quan hệ giữa khoa học và tôn giáo, và đây gần như là chìa khóa mấu chốt để xây dựng nên những dự đoán cho tương lai.
Theo tác giả, khoa học không thể đứng một mình mà không có sự hậu thuẫn của một tôn giáo, bởi bản thân khoa học không thể tự quyết định những ứng dụng của nó sẽ được sử dụng vào mục đích gì. Ở thời hiện đại ngày nay, hầu như các phát minh khoa học đều hướng đến mục đích tối cao là gia tăng hạnh phúc và giảm thiểu đau khổ cho con người. Thế nhưng nếu vào một ngày nào đó, chúng ta không còn xem con người là trung tâm vũ trụ, và sự tồn tại của chúng ta trên thế giới này vốn chỉ để phát triển một dạng sự sống mới nào khác ưu việt hơn thì sao? Có thể điều này nghe rất giống phim viễn tưởng, nhưng lịch sự đã cho ta thấy xã hội loài người chúng ta hoàn toàn có khả năng thay đổi hệ thống niềm tin của mình, và theo đó thì ưu tiên phục vụ của khoa học cũng sẽ khác đi.
Ngoài ra, khoa học có thể nói tự bản thân nó là một lực lượng rất khó kiểm soát, bởi nó luôn tìm cách thoát ra khỏi mọi quy chuẩn để có được quyền lực khống chế và cải biến mọi thứ. Và trong hành trình phát triển tự nhiên của mình, khoa học có thể sẽ tìm ra những thông tin mới khiến cho toàn bộ hệ thống niềm tin trước đây của chúng ta sụp đổ.
Trong đó, ngành khoa học về não bộ và nhận thức đang đặc biệt đưa ra cho chúng ta rất nhiều câu hỏi về mặt đạo đức và thách thức niềm tin truyền thống của rất nhiều người. Một ví dụ đơn cử là về ý chí tự do. Chúng ta có ý chí tự do hay không? Chắc hẳn nhiều người sẽ cho là có, bởi chúng ta có toàn quyền lựa chọn làm điều mình mong muốn mà. Nhưng liệu chúng ta có thực sự được tự do lựa chọn là mình sẽ có loại mong muốn nào không? Hay các mong muốn và suy nghĩ của chúng ta, thực sự đã được định đoạt trước bởi sự kết hợp các chất nào đó trong não bộ.
Trên thực tế, đã có rất nhiều những thí nghiệm đang chứng minh cho chúng ta thấy những cảm xúc, suy nghĩ hay mong muốn gì đó của chúng ta hoàn toàn chỉ là kết quả của các phản ứng sinh hóa trong não bộ. Và điều này có nghĩa là chúng ta hoàn toàn có thể kiểm soát các ham muốn hay niềm tin của chúng ta bằng các can thiệp bên ngoài. Thế rồi nếu có một trí tuệ nhân tạo nào đó còn biết rõ chúng ta cần gì và điều gì tốt hơn chúng ta thì sao, liệu rằng chúng ta có nên trao cho nó quyền năng sửa đổi suy nghĩ của chúng ta luôn không?
Trên là một trong những viễn cảnh về thế giới tương lai mà tác giả cho rằng có khả năng xảy ra, trong đó con người sẽ được công nghệ hỗ trợ vượt trội hơn để có những năng lực siêu phàm thần thánh. Thế nhưng một “con người” được gắn chip vào, được cải tạo theo đúng yêu cầu, liệu có thật sự còn là “con người” mà chúng ta đang biết hay không? Đâu là ranh giới cho những nghiên cứu khoa học này, để những thứ mà chúng ta coi là phát minh tiên tiến không trở thành thảm họa khiến con người diệt vong?
Cá nhân mình cho rằng, viễn cảnh này khó có khả năng xảy ra, vì có lẽ cái tôi cá nhân của loài người vẫn sẽ rất lớn và không chấp nhận nằm dưới sự kiểm soát của một loại máy móc nào, trừ phi toàn bộ chúng ta đều không ý thức được mình đang bị kiểm soát.
Hơn nữa, mình cho rằng cuộc sống này chỉ có ý nghĩa thực sự khi ta được thể nghiệm đầy đủ các cung bậc cảm xúc từ đau khổ đến hạnh phúc, và tìm được sự an yên trong cả trong những lúc khó khăn. Với mình, việc chấp nhận các bất toàn trong cuộc sống và học cách buông bỏ bản ngã mới chính là cảnh giới cao nhất cần hướng đến. Một liều thuốc hay máy móc nào đó giúp ta luôn sống trong trạng thái lâng lâng hạnh phúc hoặc làm ta trở nên giỏi giang vượt trội thực chất chỉ là một dạng gây nghiện cấp cao.
Cũng có thể trong tương lai, con người sẽ không còn tìm thấy giá trị gì trong các trải nghiệm cá nhân, hay nói cách khác, chẳng ai còn quan tâm đến ý nghĩa rời rạc mà mỗi cá thể cảm nhận nữa. Câu hỏi đặt ra là, khi mà con người tin rằng cảm xúc cá nhân thực ra chỉ là các phản ứng sinh hóa và bản thân mỗi người chỉ là một cỗ máy di động, thì động lực để chúng ta tiếp tục tồn tại là ở đâu?
Theo đó, tác giả cho rằng một hệ tư tưởng mới sẽ có thể xuất hiện trong tương lai là “dữ liệu giáo”. Con người sẽ coi dòng chảy dữ liệu là mục đích tối thượng của sự sống, và chúng ta sẽ trao quyền cho các thuật toán thông minh để tổ chức sắp xếp các mặt của cuộc sống. Trước mắt, chúng ta có thể cảm nhận sự manh nha của tôn giáo này, thể hiện qua sự mê say đến mức sùng bái của nhiều người với các công nghệ mới như trí tuệ nhân tạo, Internet vạn vật, big data, … Dữ liệu thay vì là công cụ, có khi sẽ tiến hóa để trở thành ông chủ của chính người tạo ra nó. Việc dữ liệu giáo có thể thống trị trong tương lai hay không thì vẫn còn rất khó nói, nhưng chỉ riêng việc đưa ra những tiền đề này để chúng ta tiếp tục suy nghĩ thêm đã là một cái hay của tác giả Homo Deus.
Cuốn sách này lần theo các nguồn gốc của những lập trình mà chúng ta chịu ảnh hưởng ngày nay để nới lỏng tay nắm của nó và cho phép chúng ta hành động khác đi, đồng thời cho phép trí tưởng tượng về tương lai của chúng ta tự do bay bổng. Thay vì bó hẹp chân trời của chúng ta bằng cách dự báo một viễn cảnh tuyệt đối duy nhất, cuốn sách hướng tới mở rộng chân trời của chúng ta và khiến ta ý thức được một dải các lựa chọn rộng hơn nhiều.
Đối với mình, Homo Deus là một buổi tiệc chiêu đãi kiến thức thật thịnh soạn, lại càng thêm thi vị bởi rất nhiều những suy ngẫm triết học. Quyển sách không đơn thuần nói về lịch sử hay tương lai bằng các sự kiện hay số liệu khô khan, mà xoáy sâu vào những động lực đằng sau cách con người suy nghĩ và vận hành thế giới. Chúng ta tìm kiếm ý nghĩa cho cuộc sống mình ở đâu? – Đó mãi là một câu hỏi mà mỗi cá nhân cần chiêm nghiệm và tự tìm câu trả lời, bởi nó sẽ gián tiếp định hình sự phát triển chung của xã hội loài người. Khép lại quyển sách, tác giả để lại cho chúng ta ba câu hỏi lớn rất thú vị, mình xin trích lại đây để chúng ta cùng suy nghĩ:
Liệu sinh vật có thật chỉ là các thuật toán không, và liệu sự sống có thật chỉ là quá trình xử lý dữ liệu không?
Cái gì quan trọng hơn – trí tuệ hay ý thức?
Điều gì sẽ xảy ra với xã hội, chính trị, và đời sống hằng ngày khi các thuật toán phi ý thức nhưng trí tuệ cao biết ta rõ hơn ta biết chính mình?
A Dream Wanderer 