Gần đây, với việc nổi lên của ChatGPT như một hiện tượng công nghệ có khả năng thay đổi thế giới, mình không khỏi liên hệ đến một quyển sách cũng rất thú vị mà mình từng đọc: 21 bài học cho thế kỷ 21 của Yuval Noah Harari.
Nếu ai đã từng đọc qua Sapiens và Homo Deus thì chắc hẳn cũng biết tác giả có những góc nhìn về thế giới rất độc đáo, và điều đó lại tiếp tục phát huy trong cuốn sách này. Tuy nhiên, thay vì bàn về sự vận động của xã hội loài người theo tiến trình thời gian, từ quá khứ phóng dẫn đến tương lại như trong hai quyển sách trước, ở quyển 21 bài học cho thế kỷ 21, tác giả tập trung mổ xẻ những vấn đề lớn mà thế giới đang phải đối mặt ở thời điểm hiện tại nhiều hơn.
Nhưng đừng để tựa đề của quyển sách đánh lừa các bạn, bởi tác giả không đưa ra một đáp án hay bài học cụ thể nào cho chúng ta cả. Thay vào đó, dùng chữ “quan sát” thì có lẽ phản ánh đúng tinh thần tác giả hơn. Quyển sách này có thể xem như là một tập hợp 21 tiểu luận của tác giả xoay quanh nhiều chủ đề: từ ảnh hưởng của công nghệ thông tin và sinh học lên đời sống con người, đến những khó khăn trong hợp tác toàn cầu gây ra bởi các chia rẽ chính trị, tôn giáo, và văn hóa.
Trong đó, phần khiến mình hứng thú nhất có lẽ là về sự phát triển của trí tuệ nhân tạo. Với sự ra đời của một loạt công cụ AI làm mưa làm gió trên thế giới trong thời gian gần đây như Midjourney, ChatGPT, mình cảm thấy những luận bàn của tác giả về sự “đứt gãy công nghệ” đang diễn ra là một điều cần được mọi người quan tâm nhiều hơn.
Ở thời điểm hiện tại, Midjourney đã cho ra tác phẩm thắng giải một triển lãm tranh ở bang Colorado, còn ChatGPT thì đã cấu trúc được những văn bản tương đối mạch lạc và có cả chiều sâu nhờ khả năng tổng hợp dữ liệu khổng lồ của mình. Đa số mọi người đều cho rằng đây sẽ là những công cụ hỗ trợ con người vô cùng đắc lực, bởi nó sẽ giúp mọi người tiết kiệm thời gian hơn, hoặc loại bỏ những công việc đơn giản nhàm chán không kích thích tư duy sáng tạo. Nhìn chung mọi người có vẻ đồng thuận rằng đây chính là xu hướng phát triển tất yếu, và con người sẽ học được cách sử dụng AI để làm việc trong tương lai.
Tuy nhiên, cũng chính vì điều đó mà mình khá đồng ý với những quan ngại của tác giả về việc con người có thể sẽ phải đối mặt với sự vô dụng của chính mình trong tương lai không xa.
Trong quyển sách tác giả có đề cập đến câu chuyện về chương trình Alpha Zero đã đánh bại Stockfish 8, chương trình vô địch cờ vua máy tính thế giới vào năm 2016. Tuy nhiên, khác với Stockfish 8 được huấn luyện từ những nước cờ đúc kết bởi con người, kết hợp cùng khả năng tính toán của máy tính, thì Alpha Zero đã tự học chơi cờ từ con số không và sáng tạo ra những nước đi mới hoàn toàn bằng khả năng tự tổng hợp của nó, chỉ trong vòng 4 tiếng đồng hồ.
Chính vì Alpha Zero không dùng kinh nghiệm của con người để chơi, nên một số nước đi của nó được đánh giá là sáng tạo hơn cả người. Và nếu trong tương lai những dạng trí tuệ nhân tạo khác cũng làm được điều này thì sao, khi mà chúng không bị phụ thuộc vào suy nghĩ lối mòn của con người, mà có thể tự mình đưa ra những ý tưởng hoàn toàn mới?
Ở thời điểm hiện tại thì giả thuyết trên vẫn chưa xảy ra. Các mô hình trí tuệ nhân tạo như ChatGPT vẫn còn đang dừng ở việc thu thập và xử lý thông tin cơ bản, và vì thông tin nạp vô có thể đúng sai lẫn lộn, nên rất khó đảm bảo tính chính xác của nội dung được ChatGPT cho ra.
Tuy nhiên, đây chỉ là phiên bản rất sơ khai, và với tốc độ phát triển của công nghệ, rất có thể trong tương lai những con bot AI này hoàn toàn có khả năng tự học, tự hiệu chỉnh, và tự sáng tạo như Alpha Zero. Sáng tạo, một khả năng trước giờ chỉ duy nhất con người sở hữu, rất có thể sẽ bị chia sẻ và thậm chí lép vế trước máy tính.
Tự động hóa đã thay thế rất nhiều công việc tay chân trong quá khứ và sẽ tiếp tục thay thế nhiều việc hơn trong tương lại, thế nhưng sự thay thế này vẫn cho phép một lực lượng nhân sự mất việc có thời gian để đào tạo bản thân làm những việc nhiều chất xám hơn. Tuy nhiên, nếu ngay cả những công việc cần nhiều chất xám và khả năng sáng tạo cũng có thể được đáp ứng tốt hơn với tốc độ nhanh hơn bởi AI thì sao?
Khả năng cao các công việc mới trong tương lai sẽ vẫn cần đến con người để phối hợp với trí tuệ nhân tạo, thế nhưng liệu số lượng công việc sinh ra đó có bù đắp đủ nhanh cho lượng việc mất đi do bị thay thế bởi năng suất của máy tính không? Và liệu rằng mọi người đều có đủ năng lực để nâng cấp bản thân nhằm theo kịp tốc độ phát triển của công nghệ không? Đây là vài vấn đề mà tác giả nêu lên trong quyển sách để mọi người cùng suy nghĩ.
Và điều đáng sợ hơn cả có lẽ là một thế giới mà chúng ta sẽ có “thông minh nhân tạo” và “ngu dốt tự nhiên”. Nhiều người nói rằng những việc máy tính làm là những thứ đơn giản, để con người có thời gian giải quyết những vấn đề phức tạp hơn. Nhưng theo mình, chúng ta chỉ có thể xây dựng tư duy phân tích phức tạp chỉ khi có một lượng kiến thức nền đủ vững vàng. Nếu không chú ý, chúng ta rất có thể sẽ tự huấn luyện mình trở nên lệ thuộc vào các hệ thống máy tính và tự làm thui chột đi chính trí tuệ thật sự của mình. Có lẽ đây mới chính là cái bẫy lớn nhất của trí tuệ nhân tạo, bởi nó có thể âm thầm biến “nô lệ” trở thành “ông chủ” lúc nào không hay.
Một vấn đề cũng khác cũng rất đáng quan tâm mà tác giả nêu ra trong cuốn sách, là vấn đề về bình đẳng và quyền sở hữu dữ liệu.
Trí tuệ nhân tạo có được khả năng “thông minh” như hiện tại, vì nó đang xử lý một lượng lớn dữ liệu được thu thập trên không gian mạng. Tuy nhiên, đâu là giới hạn cho những thông tin được phép truy cập bởi AI, ai sẽ sở hữu dữ liệu này, và chúng ta sẽ chấp nhận đánh đổi những gì để có được lợi ích mà AI mang lại? Tuy chỉ mới ở giai đoạn bình minh của AI, nhưng hiện nay đã có khá nhiều tranh cãi liên quan đến việc đạo nhái và bản quyền trong thông tin mà AI cung cấp.
Một số người ủng hộ thì cho rằng AI cũng đang làm điều mà con người chúng ta bấy lâu nay vẫn làm, là cóp nhặt, tổng hợp rồi sáng tạo, chỉ là ở một tốc độ nhanh hơn và quy mô rộng hơn. Một số người khác thì không cho rằng những gì AI đưa ra có thể được xem là sáng tạo, mà coi đây là những cỗ máy đạo nhái vô hồn không có ý thức, thế nên những tác phẩm chúng tạo ra không có giá trị nội tại gì đáng để thưởng thức.
Điều nay khiến mình nhớ đến cuốn Homo Deus trước đó của tác giả. Trong đó, tác giả có nhắc đến một câu hỏi lớn, mà mình cho rằng sẽ là yếu tố then chốt để chúng ta có thể định hướng việc sử dụng AI trong thời gian sắp tới này. Câu hỏi đó chính là:
Cái gì quan trọng hơn – trí tuệ hay ý thức?
Tuy rằng mọi thứ chưa quá rõ ràng, nhưng mình đang có sự cảm nhận nhất định về việc xã hội này đang đi theo hướng đề cao trí tuệ, kết quả, năng suất, hơn là chấp nhận những khiếm khuyết do sự giới hạn của con người có ý thức tạo ra. Mọi người đang muốn một bức tranh đẹp, chứ không nhất thiết là một bức tranh do con người sáng tác.
Ở thời điểm hiện tại, vì sự tiếp cận của AI theo mình vẫn còn rất nhiều giới hạn, nên những tranh luận trên dường như chỉ nằm ở phạm vi trà dư tửu hậu. Tuy nhiên, khi những kết quả mà AI đưa ra đang càng lúc càng hoàn thiện, thậm chí vượt xa con người, và nó sẽ ảnh hưởng đến công ăn việc làm của một bộ phận dân số đông đảo, thì những vấn đề trên có lẽ sẽ cần được nghiêm túc xem xét.
Ở một chiều hướng khác, sẽ vẫn có rất nhiều người được hưởng lợi từ trí tuệ nhân tạo, và họ cho rằng ai không trau dồi được kỹ năng sử dụng AI cho công việc của mình thì đành chịu bị đào thải. Có lẽ xã hội này rồi sẽ vận hành như vậy, suy cho cùng quy luật đào thải không tha cho bất cứ sinh vật nào không thích nghi được.
Tuy nhiên, nếu trước kia việc san lấp những bất bình đẳng trong xã hội có thể là một tương lai mà mọi người cùng kỳ vọng, chỉ cần mọi người nỗ lực làm việc chăm chỉ, thì nay nó càng ngày càng gần với một ảo ảnh chỉ có ở những người được sinh ra với điều kiện tương đối thoải mái. Còn với một phần đông dân số hiện đang sống trong nghèo khổ, kết quả của những bất công trong quá khứ, thì sự trỗi dậy của AI, có lẽ sẽ càng khiến cho giá trị kinh tế của họ ngày một thấp đi.
Điều mình quan tâm là, với những người không đủ năng lực cạnh tranh bị bỏ lại phía sau, liệu rằng các chính phủ sẽ có đủ nguồn lực để lo cho họ không? Làm thế nào để họ có thể đảm bảo một cuộc sống ổn định cho mình, khi mà công nghệ tự động hóa, kết hợp cùng trí tuệ nhân tạo và công nghệ sinh học sẽ giải quyết rất nhiều bài toán cần sự lao động trực tiếp của con người.
Một trong những hướng giải quyết khả dĩ mà tác giả có nhắc đến trong quyển sách, đó là việc các chính phủ cung cấp thu nhập cơ bản phổ quát (UBI) hay dịch vụ cơ bản phổ quát (UBS) cho người dân. Lý thuyết này không mới, nhưng việc áp dụng nó trong thực tế như thế nào hiện vẫn còn rất nhiều vấn đề để cân nhắc, như là nguồn lực thực hiện điều này sẽ đến từ đâu và những tác động không tích cực của nó. Có thể lúc này, khi công việc vẫn còn tương đối có đủ cho phần lớn người trong độ tuổi lao động thì các vấn đề về UBI hay UBS cũng chưa thực sự quá cấp bách. Nhưng mình cho rằng đây sẽ là những vấn đề sớm được tranh luận nghiêm túc bởi ảnh hưởng của tốc độ phát triển AI trong tương lai.
Ở trên là suy nghĩ của mình về một vài điểm trong cuốn sách để lại cho mình nhiều ấn tượng nhất. Có lẽ vì mình đọc quyển sách này cũng cùng vào thời điểm mà các cuộc thảo luận về ChatGPT đang trở nên cực kỳ nóng sốt, nên bản thân không khỏi có nhiều liên tưởng hơn về chủ đề này.
Tuy nhiên, đây chỉ là một trong nhiều vấn đề xã hội khác mà tác giả đề cập đến. Một vài chủ đề khác mà mình thấy rất hay và đáng quan tâm có thể kể đến: bài toán nhập cư, phân biệt văn hóa, cái giá của sự thật, và sự khó khăn trong việc xác định công lý trong chuỗi hoạt động của loài người. Vẫn với lối viết văn cực kỳ cuốn hút mang chút trào phúng, tác giả cung cấp cho người đọc phông nền kiến thức cơ bản cùng một số góc nhìn để chúng ta tiếp tục có thể suy ngẫm và có nhiều cuộc thảo luận giá trị hơn trong thời gian sắp tới. Tiếp nối Sapiens và Homo Deus, 21 bài học cho thế kỷ 21 chắc chắn là một cuốn sách đáng đọc để chúng ta có cái nhìn sâu sắc hơn về vai trò và trách nhiệm của con người trên thế giới này.
Một số bài viết và video mình có đọc qua và thấy khá hay nếu bạn nào có hứng thú tìm hiểu thêm về AI và chính sách UBI.
What are the next challenges for AI
A Dream Wanderer 